Τον γνώρισα όταν ήμουν ακόμα στη δραματική σχολή (στα νιάτα μου δηλαδή…), σ’ αυτή την εμβληματική -και από τις πιο αγαπημένες μου- παράσταση, “Ένας στους δέκα”. Δεν τον γνώριζα, αλλά τον θαύμαζα. Όταν όμως τον συνάντησα τον λάτρεψα, και από τότε παρακολουθώ τα βήματα του, που όλο και “μεγαλώνουν”. Τον συνάντησα λοιπόν και του έθεσα 7 ερωτήσεις για το τότε, το τώρα και το αύριο.
Σε γνώρισα ως ηθοποιό, αλλά τώρα σε βλέπω περισσότερο –αν οχι καθ’ολοκληρία- ως σκηνοθέτη. Έχει γίνει κάποιο πέρασμα από την υποκριτική στη σκηνοθεσία ή κάνεις και τα δύο;
Ε. Υπάρχει το πέρασμα από την υποκριτική στη σκηνοθεσία ναι. Από το 2011 θα έλεγα οτι ασχολούμαι κατά 80% μην πω και 90% αποκλειστικά με την σκηνοθεσία. Χωρίς αυτό να σημαίνει οτι έχω εγκαταλείψει την υποκριτική. Η τελευταία μου εμφάνιση ως ηθοποιός ήταν στο Mefisto, σκην.Ν.Μαστοράκη, πέρυσι στο Εθνικό και το 2011 στο Τεχνόπολις, όπου έπαιξα στο άγνωστο έργο του Τ. Ουίλιαμς “Ανοιξιάτικη θύελα”. Σαφώς και μου λείπει αυτή η διπλή ιδιότητα αλλά νομίζω πως με κέρδισε περισσότερο η σκηνοθεσία. Αλλά νομίζω οτι είναι αλληλενδετα αυτά τα δυο. Δηλαδή οσο και να πεις οτι θα πάρω μια απόσταση από την υποκριτική, ο τρόπος που εργάζομαι και ο τρόπος που σκηνοθετώ πάνω από ολα προσπαθώ να είμαι coach σκηνοθέτης, να κάνω coaching στους ηθοποιούς και μετά να σκηνοθετώ, ή μάλλον κι αυτά γίνονται παράλληλα. Υπάρχουν στιγμές που δεν θέλω να τραβήξω αυτά τα άγχη του να σκηνοθετήσω, γιατί όπως καταλαβαίνεις το να είσαι ηθοποιός είναι πιο άνετο, το να έχεις την επιμέλεια όμως μιας ολόκληρης ορχήστρας ή μιας ομάδας που εναποθέτουν πάνω σου όλες τις ελπίδες…είναι σαφώς πιο αγχωτικό….αλλά νομίζω πως ισορροπώ και στην έλλειψη, στην απουσία αλλά και στην παρουσία.
Ωσαν άλλος Αλμοδοβάρ, τα έργα που διαλέγεις τις περισσότερες φορές αναδεικνύουν την γυναικεία δυναμικότητα….Από που πηγάζει αυτό;
Ε. Καταρχήν έχω μια λατρεία απέναντι στη γυναίκα, μου αρέσουν πολύ οι γυναίκες ηθοποιοί και η γυναίκα ως οντότητα. Θα έλεγα οτι είναι ένα διαβολικό πλάσμα. Μου αρέσει περισσότερο να δουλεύω με γυναίκες ηθοποιούς παρά με άντρες, αυτό χωρίς να θέλω να είμαι ρατσιστής ή να αποποιούμαι την αρσενική μου ιδιότητα, το φύλο μου. Όμως οι γυναίκες έχουν πολύ πιο πολύ ενδιαφέρον. Είναι διαβολικές, με εξιτάρει πάρα πολύ ο τρόπος που σκέφτονται οι γυναίκες, σ’αντίθεση με τους άντρες, θεωρώ οτι οι άντρες είναι λίγο πιο βαρετοί σαν όντα σκηνικά και στη ζωή, γιατί αυτά συνάδουν κάπως. Τα πρώτα μου έργα εμπεριείχαν αυτό που λέμε ευγνωμοσύνη στη μητέρα μου που με σπούδασε, της χρωστάω τη ζωή μου. Από τη μια υπήρχε μια νοσταλγία της παιδική μου ηλικίας στα Τύραννα, όπου μεγάλωσα με εικόνες με πολλές γυναίκες. Πηγαίναμε στο χωριό της μαμάς μου, στη θεία της, μια καθολική οντότητα, μια περσόνα. Όλες οι παιδικές μου αναμνήσεις στα χωριά και στα Τύραννα ζούσα σε έναν πολύ γυναικείο κόσμο, θαυμαστό κόσμο, σαν ένα τσίρκο συναισθημάτων. Δηλαδή εικόνες με τα πουά φορέματα, οι βάτες, οι χοροεσπερίδες, οπότε ξέρεις, μου είναι πολύ καθαρή αυτή η φύση. Μεγάλωσα με τις μεταφυσικές ιστορίες της γιαγιάς μου, παντού γυναίκες με βάτες και μαλλιά, όλο αυτό το μελοδραματικοσοσιαλιστικό καθεστώς. Ακόμα και αργότερα που άρχισα να βλέπω σινεμά και να μυούμαι στο χώρο της τέχνης, άρχισα λοιπόν να κολλάω πολύ σε αυτές τις ντίβες του παλιού σινεμά, που είχαν αυτό το star quality. Αυτό είναι το ένα, από την άλλη μου αρέσει γιατί μου δίνει μια προστασία το να δουλεύω με γυναίκες. Αλλά αυτά είναι σε ένα πιο λογοτεχνικό περιεχόμενο. Τώρα σε ένα πιο πραγματικό περιεχόμενο, νομίζω οτι κυρίως επειδή οι γυναίκες άργησαν πολύ να έχουν φωνή, στον 20 αι. περίπου δηλαδή αποκτούν οντότητα στην κοινωνία, νομίζω πως ως μειονότητα, που κι εγώ την κουβαλάω μέσα από έναν άλλο δρόμο, του ξένου, του παρίσακτου, θεωρώ οτι αυτές οι γυναίκες, από τη Λιλή Ζωγράφου μέχρι την τωρινή μου συνεργασία με τη Βέρα κρούσκα, ένα κοριτσάκι στον Εμφύλιο, και το έργο που ετοιμάζουμε τώρα Μπερνάντα Άλμπα, νομίζω οτι οι γυναίκες αυτές, είναι οι σιωπηλές ηρωίδες. Ας πούμε φέτος που ασχολήθηκα αρκετά με τον εμφύλιο άρχισα να βλέπω οτι τελικά υπήρχαν χιλιάδες γυναίκες που πολέμησαν τότε, οι αντάρτισσες, ένα σπουδαίο κεφάλαιο το πόσο συνεισέφεραν στον αγώνα και στον εν γένει αγώνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας –όταν μιλάμε για τον εμφύλιο-. Είναι σαν να δίνω φωνή σε αυτές τις γυναίκες που αγάπησαν παράφορα, πολέμησαν, μεγάλωσαν, και για μένα θεωρώ πως είναι πλάσματα που τους χρωστάμε εμείς οι άντρες. Αυτό.
Αμλετ στην Αλβανία…
Ε. Άμλετ στην Αλβανία….σε μια χώρα που προσπαθεί… με το ένα πόδι στη Δύση και το άλλο στην Ανατολή. Από τη μια βλέπεις την απόλυτη ανάπτυξη σε οικονομικό επίπεδο και από την άλλη την απόλυτη φτώχεια. Η χώρα των αντιθέσεων, μια χώρα απομονωμένη επι πολλά έτη κάτω από τον Χότζα, αναζητά την ταυτότητα της στα Βαλκάνια,πώς θα βρούμε την ταυτότητα; Μέσα μας, μέσα από τον εθνικισμό και οχι τον πατριωτισμό. Ήταν σταθμός για μένα αυτή η δουλειά μέσα στα 11 χρόνια που είμαι στο θεάτρο, γιατί στην ουσία γυρνούσα στη πόλη που γεννήθηκα, στην χώρα που μεγάλωσα, τις πρώτες μέρες έκλαιγα με το παραμικρό, συγκινούμουν, ήμουν πολύ ευαίσθητος.
Από τη μια είχα να διαχειριστώ ένα άγχος οτι θα έκανα με το έργο αυτό στην εθνική πειραματική σκηνή με μια νέα ομάδα δυνατών ηθοποιών που ονειρεύονται –μπορεί να μην ήξεραν πολλά, να ήταν πίσω σε σχέση με τη δική μας εκπαίδευση εδω…γιατί υπάρχει μια πι παλαιακή σχολή υποκριτικής-, και από την άλλη πολλές δυσκολίες. Είναι μια χώρα που δεν έχει εξευρωπαϊστεί ακόμα, οι κοινωνικά ασθενότερες ομάδες, όπως οι ομοφυλόφιλοι ή οι τσιγγάνοι δεν είναι αποδεκτοί. Προσπαθεί. Και από την άλλη στον τομέα της τέχνης όλα είναι ακόμα πολύ συντηρητικά. Χαίρομαι πάρα πολύ γιατί η παράσταση έσκισε, είχε σιθυράμβους, τώρα ξαναπαίζεται δηλαδή. Αλλά πάνω από όλα χαίρομαι που έκανα τον Άμλετ, ένα έργο όπου μιλάει για την εξουσία, την βια και την σαπίλα, σε μια χώρα –όπως οι περισσότερες στα Βαλκάνια- η διαφθορά της εξουσίας έχει οδηγήσει, τις έχει εξωθήσει και τις έχει καταδικάσει αυτές τις χώρες. Οπότε το έργο έβρισκε έναν αντικατροπτισμό, τον σωστό τόπο. Μετά απο 45 χρόνια ξανανέβηκε Άμλετ στα Τύραννα, και μου την είχαν στημένη, με περίμεναν με τα καλάσνικωφ (γέλια). Περίπου τη δεκαετία του 1960 είχε ανέβει για πρώτη και τελευταία φορά, από έναν Ρώσο σκηνοθέτη. Ήταν ένα έργο ταμπού, δεν το άγγιζαν στην Αλβανία….και νομίζω οτι η επιλογή του διευθυντή και η πρωταγωνίστρια μου –γιατί στο ρόλο του Άμλετ έπαιζε γυναίκα- νομίζω πως από μόνο του προκαλούσε, οχι μια προβοκάτσια όση προκάλεσε εδώ ο Φαμπρ, αλλά σε μικρότερη κλίμακα σίγουρα. Δεν μου ήταν εύκολο, έπρεπε να αντιμετωπίσω το κομμάτι μιας παιδικής αθωότητας και μιας Αλβανίας που είχα στο μυαλό μου. Την επισκεπτόμουν συχνα….αλλά σαν τουρίστας, δεν είχα μπει στο παλμό της κοινωνίας. Προσπάθησα να κρατήσω την ακεραιότητα της παιδικής καρδιάς αλέκιαστη, δύσκολο αυτό βέβαια, γιατί όλα είχαν αλλάξει. Οι δρόμοι που περπατούσες μικρός ήταν αλλαγμένοι, οι άνθρωποι είχαν τρόμο στα μάτια τους, ένα βλέμμα σ’ ένα θολό μέλλον. Τρομακτικό. Καμιά φορά αυτό είναι πιο ισχυρό μέσω της Τέχνης, από τη μια είναι καταφυγία μιας ζοφερής πραγματικότητας, όμως και η ίδια η τέχνη φτιάχνει ζοφερές πραγματικότητες. Η συγκίνηση, γιατί πρώτη φορά θέατρο είδα στην Αλβανία, η πρωταγωνίστρια μου ήταν μια ηθοποιός που έβλεπα μικρός στις αλβανικές ταινίες και θαύμαζα. Ήταν για μένα ο Άμλετ, κάτι σαν να λέμε το Όσκαρ μου. Δεν θα ξεχάσω, κάποια στιγμή έχει έρθει το άγχος για τη πρεμιέρα, και τους λέω «παιδιά πρέπει να θυμάστε ένα πράγμα, έχετε την ευκαιρία μέσα ενός έργου να μιλήσετε για την πολιτική κατάσταση της χώρας στην οποία ζείτε. Σε μια σάπια χώρα από τους πολιτικούς, που οι άνθρωποι ψάχνουν στα σκουπίδια –όπως και στην Ελλάδα- οπότε πρέπει να δώσετε μάχη. Σε μια χώρα με ευμάρεια θα ανέβαινε ένας άλλος Αμλετ. Ακόμα και τότε θα έδειχνε πως υπάρχει διαφθορά, το αδιέξοδο της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό νομίζω πραγματεύεται ο Άμλετ, αυτό ήθελα κι εγώ να βγάλω.
*Σημείωση: η μετάφραση στα αλβανικά ήταν του 1928.
Τι άλλο κάνεις αυτή τη περίοδο;
Ε. Έχω ξεκινήσει πρόβες για την Μπερνάντα Άλμπα του Λόρκα, που θα ανέβει στο Βρυσάκι στις 6 Ιουνίου και θα παίζεται όλο το καλοκαίρι Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη. Είμαι πολύ χαρούμενος γιατί είναι ένα έργο που αγαπάω πολύ. Στο ρόλο της Μπερνάντα Άλμπα είναι η Ιωάννα Μαυρέα, ξανασυναντιέμαι με την Βίκυ Παπαδοπούλου (από την Αγγέλα) η οποία έχει τον ρόλο της Μαρτύριο, τυγχάνει να έχω στο ρόλο της Αδέλας μια πολύ ταλαντούχα (που σάρωσε με την ερμηνεία της ως εβραία στο Ουζερί Τσιτσάνης) την Χριστίνα Φαμέλη-Χειλά. Κάνω μια μικρή αναφορά στην καινούργια φουρνιά οι υπόλοιποι συνεργάτες μένουν ως έχουν. Αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα, αν φέτος, η Μπερνάντα Άλμπα με μια τελείως διαμορφωμένη ματιά, μένοντας ίδια παράσταση. Έχω λίγο άγχος δεν στο κρύβω, είναι μια παράσταση που γίνεται μετα κόπων και βασάνων. Με πολύ προσωπικό μόχθο. Είπε ένας σκηνοθέτης κάποια στιγμή πριν λίγες εβδομάδες, οτι δεν αξίζει να κάνεις τέχνη με μόχθο, εγώ ανήκω σε αυτούς που μοχθούν, κάνω τέχνη με το αίμα μου και τον ιδρώτα μου. Η τέχνη είναι ένα προσωπικό στοίχημα, πολιτικό, συμπαντικό, οχι μόνο για αυτά που μας αφορούν αλλά για μια πραγματικότητα που μας περιβάλλει.
Συνεχίζεται η παράσταση στο Vault, “Που’ ναι η μάνα σου μωρή” της Δ. Πέτρουλα σε διασκευή της Σ. Αδαμίδη, με την Βέρα Κρούσκα, σκηνικά- Κοστούμια της Χ.Κοστέα, και φωτισμούς Ελίζας Αλεξανροπούλου. Αναφέρω όλους τους συνεργάτες γιατί πραγματικά είναι η ομάδα πίσω από όλους, που όπως οι ηθοποιοί είναι έτοιμοι κάθε μέρα να υπαρασπιστούν το όραμα που έχεις. Είναι ένα έργο βασισμένο σε αληθινή ιστορία για τον εμφύλιο όπου βλέπει να χανέται όλη της η οικογένεια. Kαι το Επάγγελμα Πόρνη που έχουμε κάποιες παραστάσεις που είναι ένα αγαπημένο έργο, που σκίσαμε, πήγαμε περιοδεία σε όλη την Ελλάδα, με την Αλεξάνδρα Παλαιολόγου. Ακόμα ένα έργο της Λιλής Ζωγράφου μιλάει μέσω ιστοριών της Χούντας για την ανθρώπινη ύπαρξη και για το οτι η Ελλάδα εκδίδεται συνειδητά ή ασυνείδητα.
Τώρα μελλοντικά δεν ξέρω….
Με τι κριτήριο διαλέγεις το επόμενο έργο σου;
Ε. Για αρχή θέλω να πω οτι μου αρέσουν πάρα πολύ τα κλασσικά κείμενα, χωρίς να αποκλείω τα σύγχρονα. Κρατάω ένα νήμα, συνειδητά και ασυνείδητα, τα έργα που διαλέγω έγω να έχουν μια πολιτική χροιά. Από την Παρέλαση της Αναγνωστάκη, την Αγγέλα του Σεβαστίκογλου, η Μπερνάντα Άλμπα, μέχρι και ο Πλατώνωφ του Τσέχωφ, είναι έργα που είχα την τύχη να «διαλέξω». Με επίκεντρο τον άνθρωπο, με αφορούν τα έργα που μιλούν για την περιραίουσα ατμόσφαιρα σε ένα τρίτο επίπεδο όμως, έμμεσα δηλαδή. Ψάχνω εκείνα τα κείμενα που θα μιλήσουν για τα μελλούμενα κυρίως, για αυτά που θα έρθουν και οχι για αυτά που συμβαίνουν. Γιατί ανέκαθεν η τέχνη ήταν εκεί, απλώς εμείς δεν το παρατηρούσαμε, για όλους τους τομείς δηλαδή. Οπότε με αφορούν τα μεγάλα κείμενα, οι μεγάλοι συγγραφείς . Θεωρώ οτι ένα αποθημένο που είχα να ασχοληθώ με την ελληνική δραματουργία ως επι των πλείστων τα έχω καταφέρει, αλλά υπάρχουν αμέτρητα έργα, θα ήθελα να έρθει ένας Παπαδιαμάντης στη ζωή μου, θα ήθελα σαφώς μια τραγωδία, και ποιος δεν θα ήθελε το αρχαίο δράμα είτε στην Επίδαυρο είτε σε ένα κλειστό θέατρο. Αλλά είναι και οι άνθρωποι που μου καθορίζουν κιόλας με τι θα ασχοληθώ. Και ο τρίτος άξονας είναι η παρέα. Όταν μαζευόμαστε όλοι μαζί, οι ονειροπόλοι, κοιτάζουμε τα άστρα ένα καλοκαίρι στην Ανάφη και έρχονται τα έργα. Έχουν έρθει έτσι έργα, αγναντεύοντας το πέλαγος. Είναι λίγο μεταφυσικό και ρομαντικούλικό αυτό (γέλια). Φυσικά είμαι ανοιχτός και σε προτάσεις αρκεί να με εμπεριέχουν, τότε προσπαθώ να το κάνω δικό μου και το δουλεύουμε.
Και λίγη επικαιρότητα….Τι έχεις να πεις για αυτό που έγινε με τον Φεστιβάλ Αθηνών ή αλλιώς το Διεθνές Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου;
Ε. Αφού μίλησε και η Άντζελα Δημητρίου θα μιλήσω κι εγώ. (γέλια) Είναι περίπλοκο το θέμα….την πρώτη μέρα θύμωσα, και το λεω εγώ που έχω στείλει 5 φορές προτάσεις στον κ. Λούκο και είχα απορριφθεί χωρίς καν να λάβω ένα αρνητικό μήνυμα. Το ξεκαθαρίζω αυτό γιατί ποτέ δεν ήμουν στο Φεστιβάλ. Θεωρώ οτι ο κάθε διευθυντής χαράζει τη δική του πορεία. Από την άλλη έχουμε τον Φαμπρ που μιλάει το 1/3 των καλλιτεχνών. Μετά σκέφτομαι οτι το 1/3 των καλλιτεχνών μπαίνει στο Εθνικό και στο Κρατικό. Μιλάω λίγο με γρίφους (γέλια). Ο Φαμπρ λοιπόν μετονομάζει ένα φεστιβάλ σε διεθνές, φέρνει ένα επιτελείο και δεν λογαριάζει οτι έρχεται σε μια χώρα με μνημόνια, που κάθε μέρα καταβαραθρώνεται, όπου την ίδια μέρα που γίνεται η συνάντηση των ηθοποιών στο θέατρο Σφενδόνη, την συζήτηση στη βουλή περί διαφάνειας και διαφθοράς. Δεν θεωρώ οτι ένας Ελληνας θα με έκρινε καλύτερα, οχι, θεωρώ όμως οτι το ατόπημα είναι του Υπ. Πολιτισμού και στον υπουργό. Ο Φαμπρ καλά έκανε και έφερε τους δικούς του, αυτούς ήξερε, μου θύμησε το 29 κατασκευαστές πλυντηρίου συστήνουν… (γέλια) Δεν θα κρίνω ποιός είναι ο καλλιτέχνης Φαμπρ μέσα από βιντεάκια, είχα την τύχη να δω έργα του στην Ελλάδα, έχει έρθει πολλές φορές, δεν κρίνω τον καλλιτέχνη γιατί ακόμα και από μια παράσταση που δεν μας αρέσει μπορούμε να πάρουμε πάαααρα πολλά. Το arrogant στοιχείο και η απαξίωση του κράτους, όπου εν έτει 2017 θα φέρουν Βέλγους να με αξιολογήσουν με θυμώνει. Οι άξονες που έθεσε ο Φαμπρ, δεν ήταν γνωστές στο Υπ. Πολιτισμού; Οπότε γίνεναε μούσκεμα τα πράγματα. Γι’ αυτό λεω οτι είναι περίπλοκο… Ξαφνικά ζήσαμε πάλι διαχασμό, Φαμπρικοί και μη, όπως με το δημοψήφισμα. Θα μπορούσε το υποργείο μαζί με τον Φάμπρ να βρούν μια φόρμουλα όπου αυτό θα λειτουργούσε. Δεν θα δεχόμουν να γίνει ένα Βελγικό αφιέρωμα σε ελληνικό φεστιβάλ σε μια Ελλάδα που «φλέγεται». Μπήκαμε στη φάμπρικα του Φαμπρ(γέλια), δημιούργησε έναν ντόρο και αποχώρησε… και θεωρώ οτι το κυριότερο λάθος είναι ο χειρισμός από το υποργείο.
Last but not least, από τις αγαπημένες μου ερωτήσεις γιατί έχει να κάνει με τα όνειρα….Τι έχεις όνειρο κάποια στιγμή να καταφέρεις να κάνεις ως ηθοποιός ή ως σκηνοθέτης και ως Ένκε εν γένει;
Ε. Ένα από τα όνειρα μου είναι να παίξω τον Άμλετ, το αγάπησα πάρα πολύ….μακρινό όνειρό…. Το δεύτερο μεγάλο όνειρο είναι να πατήσω στην Επίδαυρο αλλά ως σκηνοθέτης. Είχα την τύχη να έχω πάει σε χορό τραγωδίας 2 φορές, ως ηθοποιός με δυο παραστάσεις του Εθνικού. Οπότε θα ήθελα πάρα πολύ να αναμετρηθώ με αυτό που λένε Αρχαία Επίδαυρος. Είναι δυο όνειρα κλισέ όλων των ηθοποιών, ο Άμλετ και η Επίδαυρος. Ένα από τα μεγάλα μου όνειρα είναι να κάνω κάποια στιγμή μια ταινία, αλλά με απορροφάει πολύ το θέατρο ρε γαμώτο… (γέλια)
Θα με ενδιέφερε να πάω να ζήσω στην Νέα Υόρκη, οχι για καριέρα αλλά ως άνθρωπος, να ζήσω. Μου αρέσουν τα ταξίδια….στη γη του Πυρός, στην Ιαπωνία, στα Βαλκάνια…θα ήθελα να ταξιδεύω…
Μας ευχομαι, που είναι και όνειρο, να γερνάμε όμορφα, και να μην πεινάσουμε ποτέ. Με τρομάζει πολύ η πείνα. Αυτό είναι το όνειρο: να γερνάμε με έναν σύντροφο, σε μια ψαροταβέρνα στο Αιγαίο πέλαγος, κοιτάζοντας τη Δύση (γέλια). Αυτό ονειρεύομαι, μια γεμάτη, άγρια, απίθανη ζωή με ήσυχα γηρατειά κρατώντας ένα χέρι…
Και κάπου εκεί συγκινήθηκα…
Ευχαριστώ τον Ένκε για τον χρόνο, την ειλικρίνεια και τον αυθορμητισμό του.